Η Νίκη στο Ιερό των Μεγάλων Θεών

Οι Μεγάλοι Θεοί της Σαμοθράκης και έκαναν τους μυημένους δίκαιους και τους έσωζαν από τις συμφορές και από τις καταιγίδες (δοκοῦσι δὲ οἱ μεμυημένοι ταῦτα δίκαιοί τε εἶναι καὶ ἐκ δεινῶν σώζεσθαι καὶ ἐκ χειμώνων) ¹ , ιδιαίτερα στη θάλασσα: αν κάποιος ήταν μυημένος στις τελετουργίες της Σαμοθράκης, αυτός σώζεται στις θαλασσινές καταιγίδες (τὰς τελετὰς τὰς ἐν Σαμοθρᾴκῃ ἀγομένας, ἃς εἴ τις μυηθείη ἐν τοῖς κατὰ θάλασσαν χειμῶσι διασώζεται)² . Η ανάθεση της Νίκης που κατέβαινε στην πλώρη ενός πολεμικού πλοίου ταίριαζε επομένως στο Ιερό τους, και μπορούμε δικαιολογημένα να υποθέσουμε ότι αναφερόταν σε μία ναυτική νίκη, όπως ήδη αναφέρθηκε.

Το Μνημείο της Νίκης βρίσκεται σε μία βαθιά κόγχη που έχει ανοιχτεί στην πλαγιά του Δυτικού Λόφου πάνω και νότια από το Θέατρο και δίπλα, νοτιοανατολικά, στη Στοά, τα οποία λειτουργούσαν ήδη όταν κατασκευάστηκε³. Παρά τη σημασία του, το Μνημείο της Νίκης⁴ παραμένει ουσιαστικά αδημοσίευτο, κυρίως εξαιτίας των προβλημάτων που παρουσιάζει η έρευνά του. Ένα άγαλμα τέτοιας αξίας θα περίμενε κάποιος να βρίσκεται σε ένα αντίστοιχης λαμπρότητας οικοδόμημα, αλλά δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Πραγματικά, η ορθογώνιας κάτοψης κατασκευή που το περιβάλλει αποτελείται από λίθους ασβεστιτικού ψαμμίτη με κροκάλες, οι οποίοι δεν έχουν χρησιμοποιηθεί αλλού στο Ιερό, και επίστρωση κονιάματος. Οι αναλημματικοί τοίχοι από μεγάλους λίθους που πλαισιώνουν την ορθογώνια κατασκευή είναι εμφανώς μεταγενέστεροι και χρονολογούνται μετά την αρχή του 2^ου αι. μ.Χ. Οι ανασκαφείς της περιοχής αυτής στον 19^ο αι., οι οποίοι έψαχναν για γλυπτά, μας άφησαν μόνο σχηματικές κατόψεις της σχέσης του αγάλματος με το αρχιτεκτονικό του πλαίσιο ή τους αναλημματικούς τοίχους της πλαγιάς. Όταν αποτυπώθηκαν αρχιτεκτονικά για πρώτη φορά τα κατάλοιπα στην περιοχή αυτή το 1952 σωζόταν μόνο τμήμα της κρηπίδας στο ύψος της δεύτερης βαθμίδας πίσω και της κατώτερης στρώσης των θεμελίων μπροστά. Οι λίθοι που στήριζαν το βάθρο της βάσης του αγάλματος, που σώζονταν το 1875, είχαν εξαφανιστεί. Μέσα στο κτίριο το άγαλμα ήταν τοποθετημένο λοξά στο νότιο πίσω τοίχο σε όψη τριών τετάρτων προς τα βορειοδυτικά.

Ο Karl Lehmann, που έκανε την πρώτη συστηματική ανασκαφή του περιβόλου το 1950, θεώρησε ότι το άγαλμα αρχικά έστεκε σε μία κρήνη, αποτελούμενη από μία ανώτερη εξέδρα όπου βρισκόταν το άγαλμα και μία χαμηλότερη δεξαμενή νερού με μεγάλους ογκόλιθους που σχημάτιζαν μία βραχώδη παραλία. Σήμερα έχει εγκαταλειφθεί η υπόθεση της κρήνης, αλλά η έρευνα δεν έχει καταλήξει σε οριστική λύση του προβλήματος, η οποία έχει μεγάλη σημασία για το πώς αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι το άγαλμα, αν δηλαδή η Νίκη βρισκόταν σε έναν κλειστό ναΐσκο ή απλά πλαισιωνόταν από έναν ανοιχτό περίβολο. Ο τεράστιος ογκόλιθος στο μπροστινό τμήμα της κατασκευής που έπαιζε σημαντικό ρόλο στην κρήνη του Lehmann, βρίσκεται μέσα στα θεμέλια της κρηπίδας του κτιρίου και για τον λόγο αυτό δεν πρέπει να θεωρηθεί ως ορατό στοιχείο του αρχικού σχεδιασμού. Η φτωχή διατήρηση των καταλοίπων του κτιρίου οφείλεται στη μεταγενέστερη χρήση του υλικού του για την κατασκευή του Βυζαντινού κτιρίου⁵ πάνω στο Νεώριον στο μεσαίο άνδηρο του Δυτικού Λόφου, όπου όμως δεν βρέθηκε κάτι που να εμφανίζει ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό. Η απουσία λίθων που συνανήκουν ευνοεί οριακά έναν απλό περίβολο. Επίσης, υπέρ ενός ανοικτού περιβόλου είναι η εικονογραφία της Νίκης, η οποία ως ιπτάμενος αγγελιαφόρος, εμφανίζεται στα ιερά, είτε ως ακρωτήριο ή τμήμα μνημείου⁶. Τα στοιχεία που συνηγορούν με την τοποθέτηση του αγάλματος σε μία κατασκευή με στέγη επικεντρώνονται στην κατάσταση της επιφάνειάς του με πολύ μικρή επίδραση από την έκθεση σε ατμοσφαιρικές συνθήκες. Επίσης, ένα στρώμα κεραμίδων στέγης που βρέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία του περιβόλου, παρά τις εμφανείς διαφορές μεταξύ τους, δείχνει παρουσία στέγης. Ένα τρίτο σώμα δεδομένων αποτελείται από κατάλοιπα κόκκινου, μπλε/μαύρου και λευκού κονιάματος στην περιοχή, μερικά από τα οποία φέρουν κυμάτια⁷, που θα μπορούσαν να ανήκουν σε κτίριο αλλά και σε επίστεψη τοίχου περιβόλου. Πιο σημαντικά θεωρούνται τα μικρά έγχρωμα θραύσματα κονιάματος που σώζουν απομίμηση περιτένειας. Παρόμοια έγχρωμα κονιάματα που μιμούνται τοιχοδομία με περιτένεια προέρχονται από εσωτερικούς χώρους του Ιερού των Μεγάλων Θεών και περιλαμβάνουν το Κτίριο από Αργούς Λίθους⁸, το Ἱερόν⁹, τη Στοά¹⁰ , το Νεώριον¹¹ και τον Χώρο Εστίασης Α¹². Είναι λοιπόν φανερό ότι τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας, επιτρέπουν δύο γενικές επιλογές για το σχέδιο του Μνημείου της Νίκης: μία ανοικτή κατασκευή που πλαισιώνεται σε τρεις πλευρές από έναν τοίχο περιβόλου ή μία πλήρως στεγασμένη σε μορφή ναΐσκου τετράστυλη πρόστυλη κατασκευή Ιωνικού ρυθμού.

Η Νίκη βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του Ιερού, με οπτική γωνία προς τα σημαντικά κτίρια λατρείας της κεντρικής ρεματιάς κάτω. Η ορατότητά της, ιδιαίτερα αν το άγαλμα ήταν κλεισμένο μέσα σε ένα κτίριο, αποτελεί θέμα ζωηρής συζήτησης, η οποία τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιεί τη βοήθεια και της ψηφιακής τρισδιάστατης απεικόνισης. Tα δύο κύρια συστατικά του Μνημείου της Νίκης, το οικοδόμημα από το ένα μέρος – το βάθρο, η πλώρη και το άγαλμα από το άλλο, ακολουθούν διαφορετικούς άξονες, οι οποίοι συνδυάζονται για να δημιουργήσουν ένα επιβλητικό οπτικό αποτέλεσμα, τόσο από το άνδηρο της Στοάς όσο και από τον κύριο φυσικό διάδρομο του Ιερού, το Κεντρικό Ρέμα. Ο βόρειος – βορειοδυτικός προσανατολισμός του οικοδομήματος πλησιάζει τον προσανατολισμό της ομάδας κτιρίων που αποτελούν η Αυλή του Βωμού, το Ἱερὸν και η Αίθουσα των Αναθημάτων στην κεντρική ρεματιά¹³. Το βάθρο, η πλώρη και το άγαλμα, ήταν προσανατολισμένα σχεδόν κατ’ ευθείαν στον βορρά, διχοτομώντας την ορχήστρα του Θεάτρου και παρουσιάζοντας μία εμφατική ευθυγράμμιση με το Κεντρικό Ρέμα, τον χείμαρρο ο οποίος από τον 4^ο αι. π.Χ. αποτελούσε τον κύριο τοπογραφικό και οπτικό άξονα του Ιερού. Ακόμα και αν δεχτούμε την παρουσία ναΐσκου, αυτός δεν θα εμπόδιζε σημαντικά τη θέαση του αγάλματος από το εσωτερικό της Στοάς, αλλά ο προσανατολισμός του θα βοηθούσε στην εστίαση της προσοχής στο άγαλμα από το άνδηρο ανατολικά της Στοάς και ιδιαίτερα από το βόρειο μισό του¹⁴. Όμως, οι θεατές που διέσχιζαν το Κεντρικό Ρέμα στην αρχαιότητα είχαν όψεις του μνημείου, στην κλειστή ή ανοιχτή του μορφή, ακολουθώντας το μονοπάτι της δυτικής όχθης που οδηγεί στο Θέατρο, ή όταν συγκεντρώνονταν στον τριγωνικό χώρο ανάμεσα στο Κτίριο του Τελετουργικού Χορού, το Ἱερὸν και την Αίθουσα των Αναθημάτων. Αν η Νίκη ήταν τοποθετημένη σε έναν ανοικτό περίβολο, το δεξί της χέρι που εκτεινόταν οριζόντια προς τα έξω και ίσως ήταν λυγισμένο στον αγκώνα με το άκρο χέρι ελαφρά σηκωμένο προς τα μπρος θα τραβούσε ιδιαίτερα το μάτι από αυτή την οπτική γωνία. Από την κεντρική ρεματιά το άγαλμα ήταν καθαρά ορατό σε έναν ανοιχτό περίβολο, αλλά ήταν επίσης αρκετά αναγνώσιμο ακόμα και όταν ήταν τοποθετημένο μέσα σε έναν στεγασμένο ναΐσκο.

Εικόνες

Αεροφωτογραφία του Ιερού των Μεγάλων Θεών. Το μνημείο της Νίκης βρίσκεται στην κάτω πλευρά της εικόνας. Φωτογραφία Σ. Γεσαφίδης (1996)

Αεροφωτογραφία του Ιερού των Μεγάλων Θεών από ΒΑ

Άγαλμα της Νίκης. Η ανακάλυψη του δεξιού χεριού του αγάλματος στα 1950

Το μνημείο της Νίκης

(Αριστερά) Αεροφωτογραφία Μνημείου Νίκης-(Δεξιά) Κάτοψη Μνημείου Νίκης © Αμερικανικές Ανασκαφές Σαμοθράκης

Προηγούμενο Επόμενο

Υποσημειώσεις

1 : Samothrace 1, 103: α/α 226a, 16-17 (Σχόλια [3ος αι. π.Χ.] στην Εἰρήνη 277-278 του Αριστοφάνη).

2 : Samothrace 1, 107: α/α 229g, 1-3 (Σχόλια [;] Laurentiana στα Ἀργοναυτικά 1.917-918 του Απολλωνίου Ροδίου).

3 : CLINTON et al. 2020, 559.

4 : Για τον Περίβολο, βλ. CONZE et al. 1880, 52-53, πίν. LX, εικ. 1· KERN 1893, 339-343· LEHMANN-HARTLEBEN 1940, 352· LEHMANN 1973, 182-190· LEHMANN 1998, 102-103· WESCOAT 2015.

5 : McCREDIE 1986-1987, 51· McCredie 1988-1989, 96· LEHMANN 1998, 108, εικ. 49· WESCOAT 2020, 312.

6 : MOUSTAKA et al. 1992, 850-904.

7 : WESCOAT 2020, 312-313.

8 : Samothrace 9, 66-70, 72-81.

9 : Samothrace 3, I, 138-142, 204-212.

10 : McCREDIE 1965, 108-110.

11 : WESCOAT 2005, 163.

12 : McCREDIE 1979, 12-13.

13 : CLINTON et al. 2020, 562.

14 : WESCOAT 2020, 314.